Ταυτότητες Ανδρών

Ξεκινώντας την απόπειρα εξεύρεσης των στοιχείων που συνθέτουν την ανδρική ταυτότητα ένα πράγμα πρέπει να τονισθεί: μία ανδρική ταυτότητα δεν υπάρχει.
Η αρρενωπότητα γίνεται καλύτερα κατανοητή σαν μία υπέρβαση του προσωπικού, σαν ένα ετερογενές σύνολο ιδεών, που κατασκευάζονται γύρω από τίτλους κοινωνικής ισχύος που εκπληρώνονται και ενισχύονται ή αμφισβητούνται με πολλούς τρόπους μέσα σ’ ένα κοινωνικό σύστημα όπου οι σχέσεις εξουσίας, η εργασία, η οικογενειακή ζωή οργανώνονται πάνω σε ιεραρχίες φύλου
Segal

Ακόμα και ένας τόσο δυναμικός ορισμός μπορεί να φαίνεται περιοριστικός μέσα στο διαλεκτικό των ανθρωπίνων σχέσεων και των σχέσεων εξουσίας, σε μία εποχή που αυτός ο τίτλος κοινωνικής ισχύος, αν και ακόμα ισχυρός, βάλλεται από παντού. Είναι καλύτερο λοιπόν να μιλάμε για πολλές ανδρικές ταυτότητες, για πολλές αρρενωπότητες που συνυπάρχουν είτε σε διαφορετικούς πολιτισμούς, τάξεις, ηλικίες, είτε και μέσα στις ίδιες τις ομαδοποιήσεις. Άλλες απ’ αυτές είναι αντιφατικές, συγκρουόμενες, άλλες παράλληλες ή και συγκλίνοντες. Άλλες παραδοσιακές και άλλες πιο σύγχρονες. Πολλές μάλιστα απ’ αυτές και σε ιεραρχική σχέση μεταξύ τους.
Η απόπειρα εδώ είναι να σκιαγραφηθεί επιφανειακά ο Σύγχρονος Δυτικός Άνδρας. Ένας άνδρας νέος ή και μεγαλύτερος, εργένης ή και πατέρας, φοιτητής ή εργαζόμενος, μέσα στο πλαίσιο του σύγχρονου καπιταλισμού και σε συνάρτηση με το σύστημα και τη θέση του σε αυτό, όπως επίσης και απέναντι- ή δίπλα- στη γυναίκα.

Το φύλο περιλαμβάνει θεσμούς και διαπροσωπικές σχέσεις. Περιλαμβάνει δομές εξουσίας και οικονομικές σχέσεις. Οι ταυτότητες είναι πολλές, διαφορετικές και ασταθείς. Κάποιες διαδικασίες γύρω από τις ταυτότητες είναι ασυνείδητες και κάποιες λειτουργούν μέσα από πολιτισμικούς θεσμούς όπως η γλώσσα και οι συμβολισμοί.
Feree

Για να καταλάβουμε τι είναι αυτό που φέρνει το σήμερα ένα βήμα πιο πέρα από τις παραδοσιακές αρρενωπότητες, πρέπει να δούμε τις τελευταίες εξελίξεις στην κοινωνία μας. Κάποια γεγονότα επέφεραν μετασχηματισμούς στις θέσεις και τους ρόλους των φύλων, άρα και στις ταυτότητές τους. Επιπλέον, κάποια φαινόμενα τον καιρών μας ασκούν καταλυτική επίδραση στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε το σώμα μας και τον έμφυλο ρόλο μας.
Το κυρίαρχο παραδοσιακό πατριαρχικό μοντέλο απονέμει στον άνδρα τα χαρακτηριστικά της βίας, της ιεραρχίας, της ομοκοινωνικότητας (homosociality- το συναναστρέφεσθαι με όμοιους στο φύλο ανθρώπους). Ο άνδρας είναι διαφορετικός και ανώτερος. Ο τίτλος του άνδρα είναι τίτλος εξουσίας. Είναι η κεφαλή της οικογένειας. Οι σφαίρες της εργασίας, της πολιτικής, ακόμη και αυτή της λογικής και της βίας, του ανήκουν. Ολόκληρη η δημόσια σφαίρα του ανήκει. Η ταυτότητά του δομείται γύρω από χαρακτηριστικά που οι σφαίρες αυτές απαιτούν. Ταυτόχρονα οι ιδιότητες αυτές δεν απονέμονται στο θηλυκό. Η ταυτότητα του άνδρα δομείται γύρω από την άρνηση του θηλυκού. Η ορθολογικότητα, η φιλοδοξία, η ανταγωνιστικότητα, η κάθε είδους ενεργητική διαπάλη, η ίδια η βία, η ίδια η ιστορία εναποτείθονται στον άνδρα και στερούνται από τη γυναίκα. Το πρότυπο του «απόλυτου άνδρα» τοποθετείται σε τέτοιο σημείο ώστε κανείς ουσιαστικά να μη μπορεί να αντεπεξέλθει σε όλες τις απαιτήσεις και σε όλους τους τομείς του.
Το πρότυπο αυτό δεν χρειάζεται να αναλυθεί εις βάθος. Όχι επειδή πλέον δεν είναι κυρίαρχο αλλά επειδή η κριτική του έχει γίνει με μεγάλη αποτελεσματικότητα και μας είναι λίγο πολύ γνωστό. Το φεμινιστικό κίνημα τη δεκαετία του ’70 φρόντισε γι’ αυτό. Τα χαρακτηριστικά της κυρίαρχης ανδρικής ταυτότητας είναι ακόμη δομικά ενσωματωμένα σε θεσμούς όπως η εργασία, η πολιτική, η οικογένεια. Ταυτόχρονα, οι νέες ανδρικές ταυτότητες διατηρούν πολλά από τα παρεμφερή και σχεδόν πάντα τα κεντρικά χαρακτηριστικά αυτών. Έχουν όμως έχουν πολλάκις αμφισβητηθεί. Ο φεμινισμός έχει πετυχημένα διεκδικήσει ένα κομμάτι του κόσμου για τις γυναίκες. Σ’ αυτό συνέβαλε αποφασιστικά η μεγάλη έξοδος των γυναικών στην εργασία ξεκινώντας από το τέλος του 2ου παγκοσμίου πολέμου. Η συνεισφορά τους στη σφαίρα της εργασίας αναβάθμισε το κοινωνικό τους status και τις έφερε πιο κοντά στην ισότητα, χωρίς βέβαια να την αγγίξει. Άλλωστε το μεγαλύτερο βάρος του νοικοκυριού παραμένει στη πλάτη τους. Όλοι αυτοί οι μετασχηματισμοί δημιουργούν ουσιαστικά μια μεταβατική περίοδο που έχει σοβαρές συνέπειες στη ταυτότητα του άνδρα. Το κυρίαρχο έχει αμφισβητηθεί και υποστεί αλλαγές. Τη θέση του έχει πάρει μια μεγάλη αβεβαιότητα. Η ταυτότητα του άνδρα, στο βαθμό που αποδομήθηκε, είναι σήμερα αόριστη και θολή. Άλλωστε η πολλαπλότητά της, οι διαφορετικές ταυτότητες είναι πια γεγονός.
Η ανδρικές ταυτότητες χτίζονται επάνω στις σφαίρες της παραγωγής και της κατανάλωσης. Έτσι, το τέλος του φορντισμού από τη μια, με τις μεγάλες αλλαγές για την εργατική τάξη, η αύξηση των μεσαίων τάξεων και η πρόσφατη πίεση και προλεταριοποίησή τους, η αύξηση των υπηρεσιών, οι νέες τεχνολογίες και γενικά η υποβάθμιση της χειρωνακτικής εργασίας αλλά και η ανάδυση θέσεων κορυφής με επίκεντρο την επικοινωνία και τις ανθρώπινες σχέσεις (management, marketing) δεν έχουν αφήσει ανεπηρέαστη την ανδρική ταυτότητα. Από την άλλη, η σχετική ευημερία κατώτερων στρωμάτων, η ανάδυση του καταναλωτισμού, άλλαξαν και αλλάζουν συνεχώς τον τρόπο που ο άνδρας αντιλαμβάνεται τον εαυτό του. Η πολλαπλότητα λοιπόν των ανδρικών ταυτοτήτων και η επιρροή διαφορετικών θεσμών και σφαιρών επιβάλλουν την κατά τομείς εξέταση των στοιχείων τους.
Εργασία
Στη σύγχρονη τουλάχιστον κοινωνία η εργασία είναι ο τόπος του ανθρώπου στον κόσμο. Η οικονομική του κατάσταση και η κοινωνική του αξία εξαρτάται από την εργασία του. Δεν μπορεί αυτό παρά να ασκεί τεράστια επιρροή στη δόμηση της ταυτότητάς του. Αν δεχθούμε λοιπόν το κεντρικό της εργασίας στη διαμόρφωση της ανδρικής ταυτότητας ουσιαστικά τη δένουμε αποφασιστικά με τον καπιταλισμό. Η μορφή της εργασίας και οι απαιτήσεις της είναι χαραγμένες πάνω στις έμφυλες ταυτότητες. Έτσι, ο ατομοκεντρισμός, ο αμείλικτος ανταγωνισμός για συσσώρευση πλούτου, η εκμετάλλευση (εργασίας-σχέσης) αποτυπώνονται έντονα στον άνδρα. Η εργασία απαιτεί από τα υποκείμενα να φέρουν αυτά τα χαρακτηριστικά για να καταξιωθούν κοινωνικά. Η κοινωνία με τη σειρά της πλάθει τα υποκείμενα γύρω από αυτά τα χαρακτηριστικά.
Η κυρίαρχη (ηγεμονική) ανδρική ταυτότητα απαιτεί όλα τα παραπάνω. Ο άνδρας πρέπει να είναι φιλόδοξος, ανταγωνιστικός, εγωκεντρικός. Ένας απέναντι στον κόσμο. Ένας απέναντι σε όλους. Γίνεται έτσι εκμεταλλευτής, εφόσον η αλληλεγγύη είναι ανύπαρκτη. Όλοι οι άλλοι είναι αντικείμενα, εργαλεία για τη δική του «πρόοδο» και ευημερία. Οι σχέσεις εργαλειοποιούνται, κατακερματίζονται, καταναλώνονται. Μορφές εργασίας όπως το management-marketing αλλά και γενικότερα η εργασία σήμερα δίνουν έμφαση στην σχέση. Αυτό πλάθει έναν άνδρα κοινωνικό, επικοινωνιακό, διατηρώντας ταυτόχρονα το στοιχείο της εργαλειοποίησης και ενισχύοντας την επιφανειακότητα, τον καταναλωτισμό σχέσεων. Ο άνδρας σχετίζεται με πολλούς, αλλά μόνο επιφανειακά.
Το μοντέλο αυτό είναι πιο χαρακτηριστικό των ανώτερων στρωμάτων αλλά έχει μπολιάσει κάθε τάξη στο σύγχρονο δυτικό καπιταλισμό. Η κοινωνική κινητικότητα, η εκπαίδευση αλλά και η τηλεόραση φέρνουν αυτά τα πρότυπα στο σύνολο του πληθυσμού, εγκαθιδρύοντας τα ως ανώτερα ιεραρχικά, ως ηγεμονικά και άρα ως «εκεί που πρέπει να φτάσει κάποιος για να είναι κάτι».
Κατανάλωση
Η σφαίρα της κατανάλωσης πλάθει σε μεγάλο βαθμό τη καθημερινότητα. Κατασκευάζει ανάγκες, δημιουργεί και μορφοποιεί σχέσεις και συμπεριφορές. Τηλεόραση και κινηματογράφος δημιουργούν πρότυπα συμπεριφοράς που συνδέονται πάντα με τη κατοχή κάποιου προϊόντος.
Επειδή όμως τα προϊόντα είναι πολλά και ποικίλα, και το ίδιο και οι ανάγκες τις αγοράς, πολλά και ποικίλα είναι και τα πρότυπα. Αυτή η πολλαπλότητα και η ευελιξία στη κατανάλωση είναι απαραίτητα για να εξασφαλίζεται και η προσαρμογή στις απαιτήσεις της αγοράς, που εξελίσσονται ραγδαία. Η κατανάλωση έχει εμφανίσει την εξαιρετική ικανότητα να αφομοιώνει και να προσαρμόζεται σε νέα πρότυπα και ταυτότητες, ακόμη και στις κατεξοχήν ανταγωνιστικές των κυρίαρχων.
Η πολλαπλότητα είναι εμφανής στα πρότυπα ανδρών που προωθούνται. Ο δυναμικός άνδρας, ο γοητευτικός, άλλοτε όμορφος. Ταυτόχρονα τρυφερός, άλλοτε πάλι δεινός γυναικοκατακτητής, κάποιες φορές, ελεύθερος, επαναστάτης ενάντια σε συμβάσεις, σκίζει τη γραβάτα του, φεύγοντας βέβαια με το κάμπριο και τη ξανθιά. Η πολλαπλότητα αυτή πολλές φορές φαντάζει γοητευτική. Είναι όμως επιφανειακή και πλήρως εργαλειοποιημένη. Ας μη ξεχνάμε όσα ειπώθηκαν παραπάνω για την έμφαση στην επικοινωνία. Οι ίδιες οι ανάγκες του άνδρα, ακόμα και οι εξεγέρσεις του, εργαλειοπούνται εναντίον του. Αφενός μεν η πολλαπλότητα των προτύπων τον γεμίζει με ανασφάλεια. Πώς θα ανταποκριθεί σε τόσες πολλές και μάλιστα συχνά συγκρουόμενες μεταξύ τους απαιτήσεις; Πώς θα συνδυάσει τον τρυφερό πατέρα με τον σέξυ γυναικά ή τον δεινό επιχειρηματία. Και πάνω απ’ όλα: πού θα βρει λεφτά για όλα αυτά; Ο καταναλωτισμός ταυτίζει ανάγκες, συναισθήματα και χαρακτηριστικά με προϊόντα. Είμαι αυτό που αγοράζω. Σε περίπτωση που μπορώ, τρέχω ν’ αγοράσω για να γίνω. Αν πάλι δεν έχω, δεν είμαι. Μπορώ όμως να δουλέψω για να μπορέσω να γίνω. Είναι φανερή η φρενήρης πορεία. Όπως είναι φανερό πόσο βαθιά τελικά το οικονομικό σύστημα επηρεάζει το πώς βλέπουμε τον εαυτό μας, τι θέλουμε απ’ τη ζωή μας, τις σχέσεις μας, τα όνειρά μας, το σώμα μας.
Η σχέση με τις γυναίκες-σεξουαλικότητα
Τα παραπάνω φαινόμενα, εφόσον επηρεάζουν τις ανθρώπινες σχέσεις, δεν αφήνουν ανέγγιχτη τη σεξουαλικότητα του άνδρα. Η αναφορά εδώ θα γίνει μόνο στο κυρίαρχο, την ετεροφυλική σχέση, αν και η ταυτότητα του άνδρα ομοφυλόφιλου και οι πτυχές της παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον.
Η πολλαπλότητα είναι και εδώ έντονη. Από τη μία η σχέση με τις γυναίκες στην εργασία χαρακτηρίζεται από ανταγωνισμό και υποτίμηση λόγω φύλου, μέσα στα πλαίσια πάλι του καπιταλιστικού συστήματος. Η εργασία της γυναίκας άλλοτε σεξουαλικοποιείται (γραμματέας, σερβιτόρα κλπ) και άλλοτε συνεπάγεται την απώλεια της θηλυκότητας (πολιτικός, οδηγός, ποδοσφαιρίστρια), πάντα με την αόριστη έννοια της θηλυκότητας όπως οι άνδρες τη βλέπουν και την ορίζουν αλλά και όπως εσωτερικεύεται από τις γυναίκες.
Από την άλλη οι ερωτικές σεξουαλικές σχέσεις επηρεάζονται επίσης από πολλούς παράγοντες με τρόπους που αναφέρθηκαν και παραπάνω. Η γυναίκα ανάγεται σε αντικείμενο, σε σύμβολο κοινωνικής υπεροχής. Η σχέση μαζί της εργαλειοποιείται, μένει επιφανειακή. Η γυναίκα καταναλώνεται. Είναι το μοντέλο δίπλα στον πλούσιο, πάνω στο σπορ αυτοκίνητο, κάτω από τον γυναικοκατακτητή. Είναι η συνεχής διαθεσιμότητα των εμπορευμάτων, πάντα έτοιμη να ικανοποιήσει τις ανάγκες του άνδρα.
Ταυτόχρονα όμως έχουμε και την επιρροή του φεμινιστικού κινήματος. Τα κυρίαρχα πρότυπα αμφισβητούνται και η γυναίκα αποκτά επιθυμίες, απαιτήσεις, γίνεται και αυτή κυρίαρχο υποκείμενο. Συνάπτει και αυτή σχέσεις συχνά με τον ίδιο καταναλωτικό και επιφανειακό τρόπο. Τώρα πια δύο κυρίαρχα υποκείμενα συγκρούονται, τρέφεται το ένα από τις σάρκες του άλλου. Αυτό γεμίζει με ανασφάλεια τον άνδρα, ο οποίος είναι αβέβαιος πια για το ρόλο του. Πώς συμβιβάζεται η γυναίκα αντικείμενο-σύμβολο με μία τρυφερή συντρόφισσα-μητέρα; Πώς με τη σειρά του αυτός να αντεπεξέλθει στις απαιτήσεις της; Η ως ένα βαθμό εξίσωση σε συνάρτηση με τον κατακερματισμό των σχέσεων έχει βαριές συνέπειες στις ανδρικές ταυτότητες
Τέτοιες ερωτήσεις μπορούν να ρίξουν φως και στο φαινόμενο υιοθέτησης παραδοσιακών ταυτοτήτων από τους ανασφαλείς άνδρες. Μέσα στα σκοτάδια της σύγχρονης αβεβαιότητας αυτό ίσως είναι το μόνο φως που κάποιοι μπορούν να δουν. Έτσι ίσως μπορούμε να ερμηνεύσουμε και φαινόμενα βίας κατά των γυναικών στα νεότερα κομμάτια προοδευτικών κοινωνιών. Η βία ως μέσο επιβολής μίας εξουσίας που υποτίθεται ότι ανήκει στον άνδρα αλλά δεν επιβεβαιώνεται. Η εργασία είναι ανασφαλής, η σχέσεις με τους άλλους επιφανειακές και ανταγωνιστικές. Οι σχέσεις με τις γυναίκες περίπλοκες. Η βία αυτή ασκείται προς κάποια που θεωρείται ακόμα κατώτερη. Δεν μπορεί όμως παρά να φανερώνει ανασφάλεια, έλλειψη προσανατολισμού, μια αγωνία για επιβολή.
Επίλογος
Η πολλαπλότητα και η αντιφατικότητα των ανδρικών ταυτοτήτων είναι πλέον ολοφάνερο γεγονός. Άπειροι άνδρες παραπατούν ζαλισμένοι ανάμεσα σε πρότυπα, αξίες, ανάγκες, τίτλους εξουσίας, ανδρικές ταυτότητες. Πολλοί διατρανώνουν την ανάγκη για τη δημιουργία νέων ταυτοτήτων, ο καθένας με τα στοιχεία που θεωρεί καλύτερα. Βλέπουν εκεί τη λύση στην αβεβαιότητα. Μέχρι τώρα όμως το κυρίαρχο έδειξε την ικανότητά του να αφομοιώνει τις νέες ανταγωνιστικές ταυτότητες, να τις διαστρεβλώνει και να τις εμπορευματοποιεί. Κάθε απόπειρα νέου ορισμού της αρρενωπότητας δείχνει να τη φυλακίζει. Κάθε αμφισβήτησή της πάλι φέρνει νέες αβεβαιότητες.
Αυτό δεν αλλάζει την ανάγκη συνεχούς αμφισβήτησης των αξιών που υποτίθεται ότι δομούν τις ταυτότητές μας. Νέες αξίες πρέπει να αντικαταστήσουν τις πατριαρχικές, με ταχύτητα μεγαλύτερη της αφομοίωσης. Η εργασία πρέπει να απελευθερωθεί, οι ιεραρχικές και ανταγωνιστικές σχέσεις να αντικατασταθούν με σχέσεις συνεργασίας, δημοκρατίας και αλληλεγγύης. Η κατανάλωση σχέσεων, η ταύτιση με τα προϊόντα, πρέπει να σταματήσει με την ανατροπή μιας αγοράς που δημιουργεί και επιβάλλει συνέχεια ανάγκες. Η ανθρώπινη ύπαρξη πρέπει να λάβει αυταξία και όχι να σκλαβώνεται από την εργασία. Αυτές οι αλλαγές θα έχουν κοσμογονικές συνέπειες στις έμφυλες ταυτότητες. Το αν θα τις αποδομήσουν ή θα δημιουργήσουν νέες μένει προς συζήτηση. Αυτό που τώρα μπορούμε να κάνουμε είναι να καταστήσουμε προσβάσιμες τις αξίες της κοινωνίας και στα δύο φύλα. Μία γυναίκα δεν μπορεί να αμφισβητήσει έναν κόσμο αν δεν γίνει πρώτα κομμάτι του. Έπειτα οι αξίες αυτές να «αποεμφυλοποιηθούν». Όσο κάποια χαρακτηριστικά επιφυλάσσονται σε μία ταυτότητα, θα περιλαμβάνουν την άρνησή τους στο Άλλο, είτε είναι η τρυφερότητα για τους άνδρες είτε η δυναμικότητα για τις γυναίκες. Οι αξίες αυτές μπορούν να γίνουν κομμάτι κάθε ύπαρξης, κάθε ατόμου. Αμφισβήτηση αξιών λοιπόν, αντικατάστασή τους από άλλες και απελευθέρωσή τους από το κλουβί της διπολικότητας.